Από τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 2000 έως και το 2008, η «μόδα» στο ζήτημα της χρηματοδότησης των επιχειρήσεων ήταν η απόκτηση μόχλευσης, ή με άλλα λόγια η αποθέωση του τραπεζικού δανεισμού. Το σύνολο σχεδόν των παραγόντων και αναλυτών προέτρεπαν τους ιδιοκτήτες των εταιρειών που ήταν εισηγμένες στο Χρηματιστήριο της Αθήνας να προχωρήσουν στις διανομές μεγάλων μερισμάτων και σε επιστροφές κεφαλαίου προς τους μετόχους τους και στη συνέχεια να δανειστούν τα ποσά που θα έλειπαν από τις τράπεζες.
Το θεωρητικό υπόβαθρο υπήρχε: Μέσα από μια μείωση των ιδίων κεφαλαίων μέσω επιστροφής χρημάτων στους μετόχους, ανέβαινε η αποδοτικότητα των ιδίων κεφαλαίων (Return On Equity) των επιχειρήσεων.
Ας υποθέσουμε ότι μια εταιρεία είχε ίδια κεφάλαια δέκα εκατ. ευρώ, επιτύγχανε προ φόρων κέρδη ένα εκατ. ευρώ και επιβαρυνόταν με φορολογικό συντελεστή 25%. Τότε, τα καθαρά της κέρδη (μετά από φόρους) θα ήταν 750 χιλ. ευρώ και η αποδοτικότητα των ιδίων κεφαλαίων της θα διαμορφωνόταν στο 7,5%. Σε περίπτωση τώρα που η ίδια εταιρεία επέστρεφε ένα εκατ. ευρώ στους μετόχους της, το οποίο δανειζόταν έναντι επιτοκίου 5% και ο φορολογικός συντελεστής παρέμενε στο 25%, τότε:
· Τα ίδια κεφάλαια της εταιρείας θα μειωνόταν στα εννέα εκατ. ευρώ.
· Ο δανεισμός της θα αυξανόταν κατά ένα εκατ. ευρώ και οι χρεωστικοί τόκοι κατά 50 χιλ. ευρώ. Άρα το προ φόρων κέρδη θα μειώνονταν κατά 50 χιλ. ευρώ και τα μετά από φόρους κέρδη κατά 37,5 χιλ. ευρώ, διαμορφούμενα στα 712,5 χιλ. ευρώ.
· Με καθαρά κέρδη 712,5 χιλ. ευρώ και ίδια κεφάλαια εννέα εκατ. ευρώ, η αποδοτικότητα των ιδίων κεφαλαίων της εταιρείας θα ανέβαινε στο 7,92% από το 7,5% που βρισκόταν πριν την επιστροφή του ενός εκατ. ευρώ στους μετόχους.
Βέβαια, οι θεωρητικοί της μόχλευσης συμπλήρωναν ότι τέτοιες πρακτικές έπρεπε να γίνονται με σύνεση και μέτρο προκειμένου να μην επιδεινωθεί επικίνδυνα η κεφαλαιακή διάρθρωση και η ρευστότητα των εταιρειών, αλλά η συγκεκριμένη προειδοποίηση ελάχιστα ακουγόταν σε μια εποχή όπου το δανειακό χρήμα έρρεε άφθονο από τις τράπεζες και η εγχώρια οικονομία «έτρεχε» με ετήσιους ρυθμούς της τάξεως του 3% και του 4%. Άλλωστε, η πρακτική της μόχλευσης εξυπηρετούσε τα μέγιστα τα βραχυπρόθεσμα (όχι τα μακροπρόθεσμα, όπως στη συνέχεια αποδείχτηκε) συμφέροντα όλων των μετόχων και ιδίως των μεγαλύτερων εξ’ αυτών: Πρώτον, γιατί εισέπρατταν μετρητά «εδώ και τώρα», ενισχύοντας τη ρευστότητά τους. Και δεύτερον, γιατί μείωναν τον επενδυτικό κίνδυνο που διέτρεχαν, μεταφέροντάς τον στις πλάτες των τραπεζών.
Το αποτέλεσμα ήταν ο ερχομός της οικονομικής κρίσης το 2009 να βρει τις εταιρείες: α) Να είναι έντονα δανεισμένες, σε μια περίοδο όπου το ΑΕΠ θα ξεκινούσε να υποχωρεί κατά 3% έως 5% κάθε χρόνο β) Να καλούνται να αντιμετωπίσουν ανεβασμένα τραπεζικά επιτόκια, τόσο επειδή οι πιστωτές είχαν ανεβάσει τα spreads στις χορηγήσεις τους, όσο και γιατί συχνά επιβαρύνονταν με τόκους υπερημερίας (penalty rate) καθώς αδυνατούσαν να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους. Το αποτέλεσμα για πολλές επιχειρήσεις ήταν καταστροφικό, γιατί όχι μόνο οι τράπεζες τους είχαν κλείσει απότομα την κάνουλα της χρηματοδότησης (με ό,τι σημαίνει για την λειτουργία μιας επιχείρησης η ύπαρξη προβληματικής ρευστότητας), αλλά και γιατί μέσα σε μια οκταετία ύφεσης είδαν το υπόλοιπο των δανείων τους να αυξάνεται κατά 50% μόνο και μόνο από τους τόκους και τους ανατοκισμούς.
Η νέα κρίση
Πολλοί συγκρίνουν την κρίση που προήλθε φέτος λόγω της πανδημίας με την αντίστοιχη του έτους 2008, είναι προφανές ότι υπάρχουν δύο σημαντικές διαφορές. Η πρώτη είναι πως η τρέχουσα κρίση είναι πολύ πιο απότομη (πχ μια φετινή απώλεια του ΑΕΠ κατά 8%-9% θα αντιστοιχεί σε απώλειες δύο ή τριών ετών της προηγούμενης κρίσης). Και η δεύτερη, ότι αναμένεται να είναι πολύ πιο σύντομη σε διάρκεια, στο βαθμό που η παγκόσμια κοινότητα ανταποκριθεί επαρκώς σε υγειονομικό-φαρμακευτικό επίπεδο.
Επιπλέον, ένα άλλο διαφορετικό χαρακτηριστικό είναι ότι η τρέχουσα κρίση βρίσκει τις διοικήσεις των επιχειρήσεων με μια διαφορετική νοοτροπία, τις τραπεζικές δανειοδοτήσεις ευχερέστερες και τα επιτόκια χαμηλότερα. Συγκεκριμένα:
· Πολλές επιχειρήσεις προσπάθησαν εδώ και πολλά χρόνια να προστατεύσουν τις ταμειακές τους ροές και να βελτιώσουν σημαντικά τους δείκτες κεφαλαιακής διάρθρωσης και ρευστότητάς τους. Έχοντας πάρει μαθήματα από την προηγούμενη κρίση, απέφευγαν τα μεγάλα ανοίγματα και ήταν αρκετά φειδωλές προς τους μετόχους τους. Άρα, όσες εταιρείες είναι σήμερα υπερδανεισμένες, αυτό δεν οφείλεται σε επιλογή τους για άκρατο επεκτατισμό, αλλά σε αδυναμία τους να ξεπεράσουν την προηγούμενη κρίση. Έτσι, χαρακτηριστικό στοιχείο είναι σήμερα ότι μεγάλος αριθμός εταιρειών είτε δεν έχει ανοίγματα προς τις τράπεζες (θετικό καθαρό ταμείο, net cash) είτε διαθέτει πολύ μεγάλα ποσά μετρητών και αχρησιμοποίητων πιστωτικών γραμμών από τις τράπεζες, τα οποία θα τις βοηθήσουν στην αντιμετώπιση της τρέχουσας δυσμενούς συγκυρίας. Με πρόβλημα επίσης βρίσκονται σήμερα εταιρείες που δραστηριοποιούνται σε κλάδους οι οποίοι επλήγησαν καίρια από την πανδημία.
· Σε αντίθεση με το 2009 και τα χρόνια που ακολούθησαν, οι ελληνικές τράπεζες είτε έχουν δείκτη χορηγήσεων προς καταθέσεις χαμηλότερο του 100% (τότε ο ίδιος δείκτης βρισκόταν κοντά στο 130%) είτε έχουν πλεονάζουσα ρευστότητα, ακόμη και πριν τα σχετικά ενισχυτικά μέτρα που ελήφθησαν από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Η ίδια η κυβέρνηση άλλωστε πιέζει τις τράπεζες να δανειοδοτήσουν τις επιχειρήσεις, ενώ παράλληλα εγγυάται και ένα τμήμα των συγκεκριμένων χορηγήσεων.
· Τα τρέχοντα επιτόκια δανεισμού με τα οποία επιβαρύνονται οι επιχειρήσεις είναι τα ιστορικά χαμηλότερα. Θυμίζουμε πως πριν την κρίση του 2008, το ελληνικό δημόσιο δανειζόταν περίπου με 4% (1,2% είναι τώρα η απόδοση του δεκαετούς κρατικού ομολόγου) και οι καλές επιχειρήσεις με πάνω από 4% ή και 6% (σήμερα εκδίδονται εταιρικά ομόλογα με επιτόκια γύρω στο 3% με 3,5%).
· Τέλος, αυτή την περίοδο οι ελληνικές επιχειρήσεις δεν αναμένεται να βιώσουν τις παρενέργειες της προηγούμενης κρίσης, όπως για παράδειγμα το κλίμα αναξιοπιστίας που αντιμετώπιζαν στις διεθνείς συναλλαγές τους λόγω του υψηλού κινδύνου της χώρας (country risk).